برنج گیاهی است که نقش اساسی و انکار ناپذیری را در برآورده نمودن نیازهای غذایی جمعیت عظیمی از مردم جهان
دارد. به طوری که سال 2004 با شعار برنج زندگی است از سوی سازمان ملل متحد به عنوان سال بین المللی
برنج معرفی شده است. این گیاه پس از گندم مهمترین نقش را در تغذیه جمعیت رو به ازدیاد کشورمان دارد به طوری که
سرانه مصرف سالانه آن برای هر ایرانی برابر 37 کیلوگرم می باشد که خود نشان دهنده اهمیت این گیاه
در ایران می باشد. متاسفانه علیرغم اهمیت حیاتی کشت آن ، مصرف بالای آب و بحران کمبود این ماده حیاتی در قرن
حاضر پایداری کشت این غله را خصوصا در مواقع خشکسالی با مشکلات عدیده ای روبه رو کرده است. کشاورزی
بزرگترین متقاضی آب در ایران و جهان است. به طوری که حدود 93 درصد از آب قابل استحصال سالیانه در این بخش
استفاده می شود. رشد تقاضای آب باعث بوجود آمدن مسابقه برای دریافت بیشتر از این منابع محدود شده است. لازم
است که توجه ویژه ای به نحوه توزیع و تخصیص این منابع و برنامه ریزی دقیقی برای استفاده بهینه از منابع آبی
موجود برای کشت پایدار صورت گیرد. روش مرسوم آبیاری برنج در ایران غرقاب دائم با ارتفاع مناسب در تمامی طول
فصل رویش می باشد. اگر چه سهولت اجراء یا حذف یا کاهش هزینه های اضافی ناشی از آبیاری متناوب، کنترل بهتر
علفهای هرز، آرامش روانی شالیکار و اطمینان از فراهم بودن مهمترین عامل تأثیر گذار در کشت برنج از مزایای
روش غرقابی به حساب می آید ولی عدم زهکشی میان فصلی اثرات زیست محیطی و مصرف بالای آب خصوصا در
مواقع کمبود آن که در آینده نه چندان دور گریبانگیر شالیزارهای کشور می باشد ،از معایب آن به شمار می رود.در این
رابطه تاکنون تلاش های زیادی برای کاهش مقدار مصرف بالای آب از طریق تغییر سیستم آبیاری سطحی به آبیاری
بارانی و زیر زمینی انجام یافته است ولی در تمامی موارد به دلایل گوناگون، این تلاش ها اقتصادی نبوده و توصیه شده
است که به جای استفاده از سیستم های پر هزینه و غیر قابل توصیه، روش های سطحی موجود بهبود یابند. یکی از
روش های موجود برای کاهش مصرف آب در کشت برنج با سیستم آبیاری سطحی، قطع موقت آبیاری از سنتی موسوم به
روش غرقاب دائم به روش آبیاری متناوب می باشد. ولی قطع آبیاری در هر مرحله از مراحل چند گانه رشد گیاه باعث
کاهش عملکرد و در مرحله گل دهی باعث افزایش درصد پوکی و کاهش عملکرد برنج می شود. آزمایش های انجام
گرفته حاکی از آن است که تنش آب در هر مرحله ای باعث کاهش عملکرد می شود. البته طول مدت این تنش با کاهش
عملکرد رابطه داشته و در بعضی از مواقع خشک کردن محیط تأثیری در کاهش عملکرد برنج نداشته و حتی گاهی قطع
آبیاری با دوز مناسب باعث افزایش عملکرد برنج نیز می شود. نتایج تحقیقات انجام یافته نشان داد که ایجاد غرقاب دائم
در آبیاری برای گیاه برنج نه تنها یک ضرورت نیست بلکه در مناطق خشک و نیمه خشک که حصول کارآیی مصرف
آب بالاتر حائز اهمیت فراوان است، مقرون به فایده تر آن است که با پذیرش هزینه های مدیریتی، با کاهش زمان یا
مقدار آبیاری، در مصرف آب صرفه جویی نماییم.
نواداکو گزارش کرد که مقادیر عملکرد، راندمان آبیاری و راندمان کاربرد آب برنج در شرایط اشباع دائم در مقایسه
با حالت غرقاب دائم و یا حالت ظرفیت زراعی بیشتر است. گزارشات مذکور حاکی از این است که اعمال مدیریت
مناسب کاربرد آب و اعمال دوز مناسبی از آبیاری می توان بدون تنش آب و تبعات آن کاهش عملکرد و اجزاء
عملکرد و یا با درصد قابل قبولی از آن به میزان زیادی در مصرف آب صرفه جویی کرد. اهداف عمده مدیریت آب و
آبیاری در مزارع برنج شامل مدیریت توزیع و حفظ و ذخیره منابع موجود ولی محدود برای بکارگیری در آینده کم نمودن
اثرات کیفیت آب، افزایش درآمد زارعین است. آب به عنوان یک عامل مؤثر و مهم در کنترل علف های هرز شالیزار
شناخته شده و جمعیت علف های هرز با افزایش عمق آب کاهش می یابد.چنان که شالیزار خوب تسطیع شده باشد می
توان عمق آب را به راحتی تنظیم کرد. بهترین زمان غرقاب 3 الب 4 روز بعد از استقرار نشاهای برنج می باشد. سطح آب
را می توان متناسب با رشد گیاه برنج تا 15 سانتی متر بالا آورد. وضعیت غرقاب نه فقط علف های هرز را تقلیل می دهد
بلکه کارآیی علف کش ها را نیز بالا می برد. تاکنون تحقیقات انجام گرفته در مورد شیوه های مدیریت آبیاری در ایران
بر پایه دور ثابت آبیاری از ابتدا تا انتهای فصل کشت و یا تأثیر قطع آب در مراحل مختلف رشد بوده است. در این بین
تاکنون کمتر تحقیقی در مورد شیوه مدیریت آبیاری با توجه به خصوصیات خاک و در نظر گرفتن مسئله نفوذ خاک
بصورت عامل مؤثر و تعیین کننده بر زمان آبیاری صورت پذیرفته است . لذا جهت بررسی امکان افزایش
راندمان کاربرد آب در مزارع برنج انجام طرح فوق ضروری به نظر رسید. این طرح سعی دارد واکنش ارقام برنج
نسبت به چهار روش مختلف آبیاری صرف نظر از مراحل را بررسی نمایند و با ارائه راه حل ساده و قابل اجراء
مصرف آب در کشت برنج کاهش و توان تولید را افزایش دهد. از سوی دیگر بررسی اثرات خشکی بر صفات گیاهی
تعداد نوع علفهای هرز و شدت بیماری بلاست از دیگر اهداف این طرح به شمار می آید.نتایج حاصله حاکی از آن است
که بافت خاک اگر از نوع رسی و بسیار سنگین باشد مقدار نفوذ نهایی در اینگونه خاکها بسیار پایین بوده و در خاکهای
اراضی شالیزاری با انجام عمل پادلینگ مقدار نفوذ از این مقدار هم کمتر می شود.

آبیاری و اهمیت آن در برنج:
آبیاری در مزرعه برنج از اهمیت خاصی بر خوردار است. در برنج زارهای از نوع غرقابی بدون آبیاری زراعت و
کشت برنج امکان پذیر نخواهد بود. مقدار مصرف آب در مزرعه برنج به عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارتند از:
مقدار رطوبت خاک ، مقدار تعرق از طریق اندام هوایی گیاه مخصوصا برگهای برنج ،مقدار نفوذ از طریق خاک که
بستگی به بافت و ساختمان خاک ونیز زهکشی در مزرعه دارد ، درجه حرارت محیط و درصد رطوبت هوا ،وزش باد
و میزان بارندگی موثر است . همچنین میزان رویش علفهای هرز وشدت آن ونیز ابعاد کرت وتسطیع اراضی در مقدار
آب مصرفی نقش دارند .
به طور کلی با توجه به موارد فوق ، میزان آب مصرفی در مزارع برنج غرقابی بین حداقل 20 وحداکثر 50 هزار
متر مکعب در هکتار متغیر است . در صورتی که در آبیاری مزرعه برنج غرقابی سهل انگاری و بی دقتی شود
علاوه بر کاهش عملکرد محصول واختلال در رشد گیاه برنج دو مشکل اساسی ایجاد خواهد شد ،که بر طرف کردن آنها
به سختی انجام خواهد شد. کاهش سطح آب وخشکی سطح مزرعه بویژه در ابتدای کشت باعث رویش علفهای هرز
زیادی می شود که به سرعت به حالت پوشش گیاهی غالب در می آیند. از طرف دیگراگر فاصله آبیاری زیاد باشد
موجب ایجاد سله های بزرگ وعمیق در مزرعه می شود،درنتیجه آبیاری بعدی با نفوذ زیاد آب به اعماق زمین،آبیاری
را مشکل تر وحتی غیر ممکن می سازد.
در واقع آبیاری شالیزار از مهم ترین عملیاتی است که باید در زراعت برنج انجام شود ،چون برنج گیاهی است متحمل
به غرقابی . وجود آب سبب انتقال مواد مختلف از ریشه به ساقه،برگ و دانه ها شده ودر نتیجه موجب تهیه مواد خشک
می گردد. مقدار آب مورد نیاز برای برنج بستگی به روش کاشت ،ابعاد کرت ها،تراکم بوته ها ، مقدار مصرف مواد
تقویت کننده ،نوع بافت خاک ،شرایط اقلیمی ،شرایط اکولوژیکی و رقم مورد کاشت داشته و به طور کلی در ارقام
زودرس نیاز آبی کمتر ودر ارقام دیررس نیاز آبی بیشتر است. برنج در طول دوره رشد خود بطور متوسط به 35000 –
30000 مترمکعب آب نیاز دارد. این مقدار آب باید در هنگام پنجه زنی، تشکیل خوشه،گلدهی به اندازه کافی در
اختیارگیاه قرار گیرد.اگر در مرحله تشکیل خوشه وگلدهی آب ورطوبت کافی در اختیار گیاه قرار نگیرد،عمل تلقیح به
خوبی انجام نشده و برنج به دست آمده دارای عملکرد پایینی خواهد بودزیرا در رطوبت کم دانه های گرده نمی توانند به
تخمدان نفوذ نمایند و در نتیجه تلقیح انجام نگرفتهودانه های پوک تولید میشوند.

نیاز آبی ،سطح زیر کشت و روش آبیاری:
در میان محصولات کشاورزی آبیاری برنج ویژگیهای خاص و متفاوتی دارد . در زراعت برنج علاوه بر آبیاری در
مرحله داشت ،مصرف مقدار قابل توجهی آبیاری قبل از نشا یا کاشت مستقیم جهت تهیه و آماده سازی زمین و غرقاب
نمودن آن اجتناب ناپذیر بوده و مقدار قابل ملاحظه ای از آب نیز در طول دوره رشد محصول به طور مداوم به صورت
عمقی مصرف می شود . نیاز برنج به آب بیش از نیاز محصولات دیگر زراعی است. بر اساس محاسبات ،نیاز آبی
برای محصول برنج ،کمترین نیاز خالص آب بر حسب متر مکعب در هکتار در بندر انزلی 7030 و بیشترین آن مربوط
به شوش در خوزستان با 19180 می باشد .
این در حالی است که با احتساب راندمان کاربرد آب 50 – 30 درصد در مزارع کشور ،کمترین و بیشترین نیاز ناخالص
آبیاری حداقل 14000 تا 38000 متر مکعب در هکتار خواهد بود . از نظر سطح زیر کشت ،استان مازندران و گیلان
با اختصاص 73 درصد اراضی کشت شده و استانهای خوزستان ،فارس،گلستان و اصفهان با اختصاص 95 درصد از
اراضی تحت برنج کشور را تشکیل می دهند . شیوه معمول آبیاری برنج در تمام مناطق کشور ،روش غرقابی است و
کمتر به روشهای مناسب و امکان پذیر دیگر مانند روشهای آبیاری میکرو ،بارانی و آبیاری صرفه جویانه توجه شده
است .در روش غرقابی کردن علاوه بر آب خالص مورد نیاز برنج ،بین 1350 )بجنورد( تا 2180 )اهواز (متر
مکعب در هکتار آب برای آماده سازی زمین جهت کشت مورد نیاز است . علاوه بر این در شالی کاری به علت غرقاب
بودن مداوم زمین ،نفوذ عمقی بخش عمده تلفات را تشکیل می دهد . در ایران در منطقه گیلان مقدار نفوذ عمقی آب بعد
از نشاء،بوسیله کم کردن مقدار تبخیر و تعرق از مقدار آب مصرفی بدست آمده که محدوده آن برای منطقه فومن بین 9 / 1
تا 2 / 4 میلی متر در روز بوده است .میزان نفوذ عمقی بر حسب متر مکعب در هکتار در طول دوره رشد برنج بین
1740 در رشت و انزلی تا 4710 در لنجان و نجف آباد بر آورد گردیده است.) 6 )
روشهای آبیاری در شالیزار:
عملیات آبیاری در برنج به دو روش معمولا انجام می گیرد:
1 -آبیاری به روش غرقاب دائم:
که خود به دو روش غرقابی راکد و غرقابی جاری تقسیم می شود .در روش غرقابی راکد ،مصرف آب نسبت به غرقابی
جاری کمتر بوده ،انتقال مواد غذایی نیز کمتر است. در روش غرقابی جاری راندمان آبیاری کم بوده و انتقال مواد غذایی
بیشتر است اما در اراضی که نفوذ پذیری خاک زیاد است با استفاده از این روش می توان از تجمع مواد سمی جلو گیری
نموده و درجه حرارت خاک را تنظیم نمود . از مزایای غرقابی دائم ،هزینه کمتر در کنترل علف هرز و نظارت کمتر
در آبیاری می باشد.) 16 )
72
دراین روش زمین شالیزاری از زمان نشاکاری تا حدود دو هفته قبل از برداشت محصول بصورت غرقاب می باشد در
این روش آب از یک کرت وارد و از طرف مقابل زهکشی آب سطحی خارج می گردد و همیشه آب با عمق معینی روی
سطح کرت نگهداری می گردد و بدین علت این روش به نام غرقاب دائم یا مداوم خوانده می شود و روشن است که از
هزاران سال پیش تا کنون در مورد اکثر مزارع برنج اعمال می گردیده است که بدانیم اکثر زارعین در سرتاسر دنیا به
همان شیوه ای آبیاری می کنند که اجداد ما 5000 سال قبل انجام می دادند یعنی آبیاری غرقابی بصورت رها کردن آب
در سطح زمین تا در جهت شیب به جریان بیفتد. در این حالت مقادیر زیادی آب در حین انتقال و توزیع بین مزارع و یا
در هنگام آبیاری تلف می شود بطوریکه راندمان آبیاری در سطح دنیا بطور متوسط کمتر از 40 درصد است و این بدان
معنی است که از مقدار آب کمی که به کشاورزی اختصاص داده می شود، بهره برداری زیادی صورت نمی گیرد .
معایب روش غرقاب دائم را می توان به شرح زیر عنوان نمود: در غرقاب متوالی یا دائم سطح آب در کرت در تمام
فصل زراعت شرایط خوبی جهت رشد نبات بوجود نمی آورد. با حرکت آب در طول کرت، کود اضافه شده بوسیله
زهکشی آب سطحی از سطح کرت خارج می گردد. در فصل کم آبی توزیع یک نواخت آب امکان پذیر نمی باشد. از
محاسن این روش می توان به موارد زیر اشاره نمود:عملیات آبیاری ساده است ،تهیه وسائل بهره برداری از سیستم
آبیاری آسان است ،احتیاج به نیروی انسانی کمی دارد وعلفهای هرز در این روش تقلیل می یابند. ) 9 )
2 -آبیاری به روش تناوبی:
در این روش ، پس از غرقاب نمودن زمین ،آبیاری قطع شده و تا زمانی که به مرحله ترک خوردن نرسد آبیاری مجدد
صورت نمی پذیرد . از مزایای این روش صرفه جویی در مصرف آب ،کاهش ناشی از عدم زهکشی ،تهویه خاک
وخروج گازهای سمی می باشد . با استفاده از روش فوق تا 30 درصد در مصرف آب صرفه جویی شده و عملکرد
محصول نیز افزایش می یابد.) 16 (در این روش شالیزار بطور متناوب خشک می شود . یعنی پس از غرقاب نمودن
زمین زراعی آبیاری قطع خواهد شد و آبیاری مجدد زمانی انجام می شود که آب ایستابی کرت به صفر برسد و رطوبت
خاک بحدی برسد که زمین نزدیک به مرحله ترک خوردن باشد ویا اینکه رطوبت خاک از حد اشباع خارج نشود . از
فواید این روش آبیاری می توان تهویه خاک و خارج نمودن مواد سمی آن، صرفه جویی در میزان آب مصرفی و کاهش
مشکلات ناشی از عدم زهکشی ،توزیع نامناسب آب آبیاری در منطقه تناوب،نقصان خسارت کم آبی و توسعه و اشاعه
همکاری های جمعی و تعاونی را نام برد . از آنجا ئیکه آبیاری تناوبی نیاز به شبکه آبیاری و زهکشی ،منابع آب
مطمئن،مدیریت متخصصین ،همکاری کشاورزان و همچنین امکان افزایش هزینه های کنترل علفهای هرز )در صورتی
که امکان نشا کاری تا مرحله برداشت آبیاری تناوبی اعمال شود( را دارد، کمتر مورد توجه می باشد . به طور کلی
آبیاری متناوب به معنی رساندن آب به گیاه به طور متناوب و با فاصله زمانی مشخص می باشد به طوریکه گیاه در این
فاصله مشکل از نظر کمبود آب نداشته با شد.) 9 )
سیاست آب وآبیاری در برنج:
برنج گیاهی است که آب فراوان مصرف می کند. این گفته به این معنی است که مقدار متنابهی آب را به ازای محصول
تولیدی درمقایسه با دیگر محصولات مصرف میکند . قیمت بالای آب )یا محدودیت در میزان آن( از اینروانگیزه های
قوی در کاهش استفاده از آب آبیاری برای تولید محصول برنج مورد نیاز است. چگونه می توان مدیریت آب و سیستم
های تولید برنج را برای تولید بیشتر محصول به ازای واحد آب مصرفی بهبود بخشید ؟چگونه می توان نهاده های مربوط
به کشت برنج را به نحوی مدیریت نمود تا حداقل تاثیرمنفی را در کیفیت منابع آب که برای کشاورزی پایدار حیاتی است
داشته باشد .یک منبع کافی و در دسترس برای عملکرد خوب برنج ضروری است . در پاسخ به مقدار و اطمینان از
منابع آب فراهم آمده،اکو سیستمهای مشخصی برای برنج بوجود آمده است. این اکوسیستمها بر اساس هیدرولوژی
کشاورزی به اراضی مرتفع ،اراضی پست باران خور،اراضی تحت آبیاری و اراضی سیلابی توصیف می شوند.در
73
کشت مدرن برنج ،میزان کنترل بر روی آب ، سطح فن آوریهای تولید بکار گرفته توسط کشاورزان را مشخص می کند.
در اقلیمهائی که نیاز آبی توسط بارش باران تامین می شود، تغییرات در میزان و توزیع بارش مهمترین عاملی است که
بر روی رشد محصول و عملکرد محصول اثر می گذارد .در این مناطق فصل کشت با شروع فصل بارندگی آغاز می
شود .هر چند خشکی فصلی و محدودیت عملکرد بالقوه برنج معمول است بعلاوه شرایط متناوب خشکی ومرطوب بودن
مزرعه موجب کاهش ازت) N (و مزاحمتهای فراوان علف هرز می گردد.کشاورزان در اقلیمهایی که آب مورد نیاز برنج
از طریق بارش تامین می گردد، از واریته هایی سنتی با خطر و نیاز کودی کمتر استفاده می نمایند .
در اقلیمهایی که اراضی شالیزاری آبیاری می شوند، وجود منابع آبی مطمئن جهت تامین نیاز آبی عاملی مهم و تعیین
کننده است .آبیاری در موفقیت انقلاب سبز در آسیا نقش عمده ای را ایفا کرده است، در سه دهه گذشته رشد عملکرد
برنج در مناطقی که آبیاری صورت گرفته است، 6 / 2 درصد در سال بوده است . فقط 55 درصد از اراضی برنج در
دنیا آبیاری می شوند . اما این میزان 76 درصد از تولیدات جهانی برنج را تولید می کند . آبیاری اراضی شالیزاری بخش
بزرگی از این نیاز را تامین خواهد نمود. در عین حال موجب توسعه و گسترش سایر محصولات نیز خواهد شد. ما
همچنین در سیستمهائی که نیاز آبی توسط بارش باران تامین می شود به فن آوری مناسب برای دستیابی به نیاز فزاینده به
برنج نیازمند هستیم. نوآوری های فنی از قبیل مدیریت محصول و اصلاح واریته،که ممکن است راندمان مصرف را در
کشت برنج بهبود بخشد، نیز مورد نیاز میباشند.

جنبه های کاربردی آبیاری در شالیزار:
چون عملکرد برنج در شالیزار غرقابی بیشتر است در مواردی که ممکن است این گیاه به صورت غرقاب کشت شودواز
مزایای آبیاری غرقابی کنترل علفهای هرز غیر آبزی بهبود عناصر غذایی قابل دسترس، عدم تنش آب و کنترل بیماریه
است. دراتا و بیچل ) 1980 (ملاحظه کردند که وقوع بیماری بلاست و هلمنتوسپوریم در شرایط آپلند بیشتر از شرایط
فاریاپ است . البته وقوع بیماری فیزیولوژیکی راست خوشه ای که در رابطه با غرقابی و کاهش بیش از حد مواد آلی
ومعدنی است را می توان با حذف غرقابی )قبل از خوشه دهی( مرتفع گردد. بدین ترتیب مزرعه را برای مدتی جهت
تهویه و اکسیداسیون تا غرقاب بعدی رها می شوند .
غرقاب و خشک نمودن مزرعه به طور متناوب باعث عدم بهره وری مناسب و موثر از کود و ازت خاک می گردد
زیرابا این عمل تلفات ازت از طریق دنیتریفیکاسیون بیشتر می شود . عمق و زمان غرقابی در رابطه با مرحله
فیزیولوژیکی گیاه نیز بر علفهای هرز و همچنین گیاه برنج موثر است. برای کنترل علفهای هرز ،پهن برگها و جگنها در
مزرعه نشا شده برنج cm15 آب لازم بود. همچنین در آزمایشی ملاحظه گردید که عمق cm5 / 7آب جهت به حداقل
رسانیدن علفهای خانواده غلات کافی است.

سیستم مدیریت آب:
تلاشهای ضروری برای اجرای عملیات مدیریت آب همزمان با کاهش میزان آب فراهم شده و بهبود کنترل آب،افزایش
می یابد . در صورت داشتن آب کافی،حداقل تلاش برای عملیات غرقاب مداوم در اراضی شالیزاری مورد نیاز است .
تاثیر عملیات مدیریت آب برعملکرددانه ،ویژگیهای رشد گیاه برنج،نیازهای آبی می باشد. در یک آزمایش تحقیقاتی در
ایستگاه تحقیقات کشاورزی نیگاتا در ژاپن عملکرد برنج درروش آبیاری با جریان دائم که از 35 روز قبل از خوشه دهی
تا مرحله رسیدگی اعمال گردید، حدود 7 درصد افزایش نسبت به روش غرقاب دائم راکد داشته است. گر چه هنگامیکه
آبیاری با جریان دائم در سرتاسر دوره رشد برنج اعمال گردیده، موجب کاهش دانه به میزان 8 درصد گردید. تحقیقات به
عمل آمده در فیلیپین نشان داد که کرتهایی که با جریان دائمی آبیاری می گردیدند عملکرد مشابهی با کرتهایی که به
صورت غرقاب راکد بوده اند، داشته اند .
در نقاطی که منابع آب به میزان فراوان در دسترس است نیاز مدیریتی برای آبیاری با جریان پیوسته به نگهداری ارتفاع
سر ریز جریان ثابت محدود می گردد.در جائیکه منابع آب محدود است مدیریت توزیع آب باید بنحوی باشد که از خروج
آب اضافی از منطقه کشت جلو گیری گردد.به منظور مصرف بهینه و باراندمان بالا جریان آب خروجی از کرتهای
شالیزاری بایست در اراضی پایین دست مورد استفاده قرار گیرد.

انواع آبیاری:
1 -آبیاری با جریان پیوسته 2 -آبیاری تناوبی می باشد.در یک سیستم آبیاری پیوسته موجب تلفات ازت خاک به میزان
10 – 5کیلو گرم در هکتار می گردد.اگر اراضی شالیزاری مجاور متعلق به همان کشاوزر باشد این مقدار ازت به آن
اضافه می گردد.آبیاری پیوسته در زمانهای کاربرد علف کش ،آفت کش هامناسب نمی باشد.در آبیاری پیوسته ،دمای آب
در مناطق گرمتر کمتر ودر مناطق سردتر بیشتر است.نوسانات دمای روزانه آب نسبتا کم است.
آبیاری تناوبی:
آبیاری تناوبی به کاربرد مقادیر آ ب مورد نیازدر مزرعه در فواصل معین اطلاق می گردد.در فواصل آبیاری مزرعه
بدون ارتفاع آب غرقابی است.اما خاک جهت تنش رطوبتی بطور کامل خشک نمی شود.آبیاری تناوبی اغلب برای
اراضی وسیعی که با محدودیت منابع آب روبرواست و بمنظور توزیع عادلانه آب بین مصرف کنندگان توصیه می
گردد.مزیت اصلی آبیاری تناوبی امکان استفاده موثرتر از بارندگی در اراضی برنج می باشد.برای مثال در تایوان
آبیاری متناوب همانند آبیاری غرقاب ثابت موثر است. گر چه عملکرد دانه بطور فزاینده ای با افزایش شدت آبیاری بین
8 – 4 میلی متر در روز افزایش می یابد.لذا آبیاری متناوب دارای پتانسیل عملکرد بهینه می باشد.در یک آزمایش در
فیلیپین عملکرد دانه با آبیاری تناوبی با فواصل 8 – 4روز زیاد متفاوت نبوده است.گرچه هنگامیکه فاصله آبیاری به
10 روز افزایش یافت عملکرد دانه به یک تن در هکتاررسید.ارتفاع گیاه برنج،تعداد پنجه ،شاخص سطح برگ و تولید
ماده خشک عموما با افزایش فاصله آبیاری از 10 – 4 روز کاهش یافته است.
مقاومت به ورس معمولا در سیستم آبیاری تناوبی بیشتر است.راندمان مصرف آب با افزایش دوره رشد و میزان آبیاری
بدون در نظر گرفتن فاصله آبیاری کاهش می یابد.نیاز آبی برای آبیاری تناوبی متوسط تا کم است.نیازهای تبخیر-تعرق
در طول دوره آبیاری 1000 – 900 روز در حدود 600 میلی مترو تلفات نفوذپذیری عمقی و نشست نسبتا کمتر از روشهای
غرقابی پیوسته است.در صورت مدیریت آب مناسب،کل نیاز آبی ممکن است که 700 – 600 باشد.آبیاری تناوبی بطور
گسترده گسترش نیافته است زیرا این روش نیازمند افراد آبیارآموزش دیده وهمچنین مشارکت کشاورزان می باشد.با
مدیریت کارا و با توزیع 650 میلی متر آب در مزارع عملکرد مطلوبی بدست آمده است.معمولا دیگر نیازهای مدیریتی
در سیستم آبیاری تناوبی افزایش می یابد.برای مثال کنترل علفهای هرز و کاربرد کودهای ازته ،می بایست با فواصل و
میزان آبیاری تنظیم گردد.دفعات آب در آبیاری متناوب متغیر است و آن بستگی به سطح آب مورد استفاده در مزرعه
دارد.بلافاصله بعد ازآبیاری شرایط مشابه به شرایط غرقاب ثابت می شود. تغییرات زمانی دمای آب با کاهش سطح آب
افزایش می یابد وآبیاری بعد این تغییرات زیاد باقی می ماند.) 13 )
مدیریت آبیاری چیست و چگونه اعمال می شود :
مدیریت آبیاری را می توان به تصمیم گیری در خصوص نحوه مصرف آب به منظور افزایش میزان بهره وری منابع
تعریف نمود.با این تعریف ساده مشخص می شود که اولا مهمترین عوامل موثر در مدیریت آبیاری عبارت است از
تاسیسات انتقال و توزیع آب ،تجهیزات آبیاری محل های مصرف آب ،میزان بهره وری آب در هر نوع از مصرف و
سطح مهارت مصرف کنندگان آب ،ثانیا زارعین یا مصرف کنندگان آب در کانون مدیریت آبیاری قرار می گیرند.چرا که
سهم عمده ای از عوامل موثردر مدیریت آبیاری در حیطه دانش فنی و مدیریتی و منافع اقتصادی بهره برداران و در
درون سیستم تولید زراعی آنان قرار دارد.
لذا مدیریت آبیاری در گرو ارتقاءسطح مهارت زارعین در مدیریت تولید و مصرف آب و همچنین اتخاذ سیاستهای
اصولی جهت سمت بخشیدن بر عملکرد زارعین در چار چوب منافع ملی در مدیریت آبیاری می باشد.آنچه مسلم است
تعیین کننده سمت و سوی مصرف آب در مزارع مجموعه ای از عوامل فنی،اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی است و زارع
بهره بردار با اتکا به اطلاعات و یافته های خویش و عوامل فوق الذکر در چار چوب امکانات بهره برداری و در جهت
کسب حد اکثر منافع بهره برداری ،نسبت به مصرف آب در دسترس اقدام می نماید.که در بسیاری از موارد این اقدام
زارعین منفرد در چار چوب بهره برداری بهینه از منابع ملی قرار ندارد.بنابراین سیاستگذاری های ملی مصرف آب و
تدوین قوانین و دستورالعملها به نحوی می بایست صورت پذیرد که زارعین را در جهت منافع ملی هدایت نماید .) 3 )
مدیریت آبیاری در تولید برنج:
مدیریت آبیاری قراردادی در زمینه تولید برنج در زمینهای پست قصد دارد ضمن کاهش میزان آب ورودی میزان بهره
وری آبرا با معرفی دوره هایی از شرایط غیر غرقاب طی چند روز در خلال فصل رشد یا آبیاری متناوب افزایش دهد.
تکنیکهای آبیاری باآب صرفه جویی شده می تواندخطر کاهش محصول را که بدلیل تنش های خشکسالی امکان پذیر می
شود از بین ببرد. از این رو نیاز است تا روابط موجود در بین ورودی آب و محصول برنج تعیین شود تا پیدا کنیم که تا
چه مقدار می توان ورودی آب را کاهش داد بدون آنکه لطمه های به محصول بزند و برای بهینه سازی کمبود آب در
تولید برنج چه باید کرد .
مدیریت آب به عملیات اجرایی در یک پروژه آبیاری )تحت بهره برداری(گفته می شود که منتج به سود بیشتر کشاورز
می گردد.بنابراین عملیات نگهداری سیستم و ساختمان آن مربوط به مدیریت آب نمی گردد. لیکن اصلاح و توسعه
نگهداری رضایت بخش و داشتن یک سیستم اداری خوب و منظم گاهی مواقع از اساسی ترین عواملی هستند که موجب
بهتر شدن عملیات آبیاری می گردد.اهداف اصلی در مدیریت آب را می توان به:
1. صرفه جویی آب 2.کاهش خسارت کم آبی 3.کاهش مسائل زهکشی 4 . صرفه جویی در هزینه کارگری
5 .توسعه وسایل بهره برداری به منظور آبیاری بهتر عنوان نمود.
آب به عنوان یکی از منابع بسیار مهم و حیاتی که در چرخه تولید و مصرف اکثر محصولات دخالت دارد همیشه مورد
توجه و استفاده بهینه قرار گرفته است.

مدیریت آب ، بسته به نوع مصرف به سه گروه تقسیم گردیده است :
مدیریت آب در صنعت، مدیریت آب درشرب، مدیریت آب درکشاورزی. منابع اولیه مانند زمان ، نیروی انسانی ، منابع
طبیعی )آب،هوا،خاک و…( منابع مالی وبسیاری دیگر از منابع به علت محدود بودن،باید با تدبیر خاصی مورد استفاده
قرار گیرند. به درایت و تدبیردر حسن استفاده از منابع بطوریکه حداقل تاثیرات سوء را بر محیط وارد سازند در
اصطلاح مدیریت استفاده و بهره برداری از منابع گویند. مدیریت در منابع اولیه اغلب به عنوان اولین گام در فرآیند
مدیریت مورد توجه قرار میگیرد، گامهای بعدی در این زمینه مدیریت تولید،استفاده از محصولات ودفع وکنترل نتایج
نامطلوب می باشد به عبارت دیگر باید درتمام مراحل استفاده از منابع اولیه،تولید محصولات،استفاده از آنها ودر مرحله
آخردفع و کنترل مواد زاید ناشی ازفرایند تولید،مصرف وتکنیکهای مدیریت مورد توجه دقیق قرارگیرد. وقتی که به
دلایل طبیعی ،رشد جمعیت یا کاربرد زیاد آب از میزان تامین شده تجاوز نماید کمبود آب اتفاق می افتد. از طرف دیگر
در جهان به خصوص در کشورهای جهان سوم،کیفیت آب رو به زوال است. توسعه کشاورزی نیز باعث افزایش مواد
شیمیایی- کشاورزی و ورود پس مانده های آنها در رودخانه ها،دریاچه ها و آب های زیر زمینی شده است. توسعه
آبیاری همراه با مدیریت ضعیف،در مزرعه باعث اشباع شدن وشوری خاک،به ویژه در مناطق خشک ونیمه خشک شده
است. برای بررسی راهکارهای مختلف مدیریت آبیاری باید مزرعه یا مزارعی را،که بتوان آنها را به عنوان نماینده
مزرعه های منطقه به شمار آورد، انتخاب نمود. از آنجا که راهکارهای مورد استفاده،باید مطابق با روشهای معمول
منطقه و در حد تکنولوژی کشاورز باشد. لذا باید از ساده ترین راهکارهایی که کشاورزان در انتخاب آنها نقش فعالی
دارد استفاده نمود.
لازم به تذکر است که اینگونه مطالعات باید در مزرعه کشاورزو تحت شرایط واقعی و معمول منطقی,نه در زمینهای
ایستگاههای تحقیقاتی صورت گیرد بعد از انتخاب مزارع باید نسبت به رفع نقصهای احتمالی موجود در آنها اقدام نمود.
البته این رفع نقصها موارد بسیار جزیی می باشد که به هنگام آماده سازی زمین برای کشت به راحتی قابل اعمال هستند.
مانند احداث زهکش در مزارع ویا نهر زیر دست آبیاری برای آرام کردن جریان ورودی. برای تهیه داده های لازم
جهت ارزیابی مطالعات،باید مزرعه را به تجهیزات مناسب اندازه گیری مانند سرریز،پارشال فلوم و چاهکهای مشاهده
ای مجهز نمود. همچنین ضروری است تا شرایط مزرعه قبل وبعد ازانجام مطالعات بررسی و داده های لازم برای
ارزیابی تاثیر مطالعات از قبیل اطلاعات مربوط به میزان شوری وقلیائیت،نفوذ پذیری خاک وبافت خاک به عنوان
شرایط اولیه جمع آوری گردند. یکی دیگرازشاخصهای مهم ارزیابی مدیریت آبیاری راندمان مصرف آب می باشد که
مشخص کننده میزان تولید به ازای واحد حجم آب مصرفی بیان می گردد.برای بررسی اثر راهکارهای مختلف مدیریت
آب باید شاخصهای متعددی در ارتباط با آب ،شوری ،جنبه های زیست محیطی و اقتصادی به ازای هر هکتار مورد
ارزیابی قرار گیرندو برای تهیه هر کدام از این شاخصها باید اندازه گیریهای با زمان بندی مشخص صورت گیرد. مانند
بیلان آب ،بیلان نمک و همچنین جنبه های زیست محیطی و جنبه های اقتصادی می باشد .
در قالب پروژه های مشترک وزارت کشاورزی و بانک جهانی ،مدیریت آب در مزرعه با استفاده از مزارع نمونه در
بهبهان و مناطق مغان صورت گرفت.این مطالعات در دو فصل تابستانه و زمستانه با هدف کاهش مصرف آب آبیاری و
افزایش راندمان کاربرد آب در سطح مزرعه با حفظ سطح تولید به انجام رسیده است.در کلیه مطالعات و طرحهای
تحقیقاتی که در نهایت نیاز به مشرکت کشاورزان دارد،یکی از وظایف محقق بررسی وضعیت اجتماعی و ساختار
فرهنگی جامعه ای است که قرار است از آن در فن آوری نوین استفاده نماید.بنابراین ایجاد افزایش حس اعتماد
کشاورزان برای مشارکت آنها در انتخاب راهکارهای آزمایشی مساله ،دارای اهمیت می باشد بدین منظور انجام
فعالیتهای آموزشی و ترویجی ،جهت آشنا ساختن کشاورزان با عملی بودن راهکارهای پیشنهادی و مطابقت راهکارها با
تکنولوژی کشاورز از جمله راه حلهایی برای جلب مشارکت کشاورزان می باشد.در تحقیقات کار بردی انجام مطالعات
در مزرعه کشاورز تحت شرایط و امکاناتی که برای کشاورز مهیاست و مطابق با کمبود های که در شرایط واقعی
وجود دارد ،باعث می گردد که تحقیقات،مشکلات کشاورز را هدف گرفته و بنا براین نتایج بدست آمده با شرایط واقعی
قابل انطباق می باشد که می توان از آنها بطور عملی استفاده نمود.

اهمیت مدیریت آب مصرفی درشالیزار:
گیاه برنج مانند هر گیاه دیگری برای ادامه حیات خود احتیاج به آب دارد. ولی در مقایسه با گیاهان دیگر به آب بیشتری
نیاز دارد و مصرف آب نیز در این زراعت در مقایسه با زراعت های دیگر شرایط و ویژگی های خاصی دارد که سبب می شود
مدیریت خاصی در مصرف آب اعمال شود. 3 | 2 آب تمام رودخانه ها ، دریاچه ها ، جویبارها و آبخوان های زیر زمینی
دنیا به مصرف کشاورزی می رسند . بنابراین بالا بردن راندمان آبیاری می تواند دنیا را به سمت بهره برداری پایدار
از منابع آبی سوق دهد. صرفه جویی آب در کشاورزی می تواند مقدار زیادی آب در اختیار ما قرار دهد. بدون اینکه
منابع جدید تخریب شود. اگر مصرف آب در آبیاری را فقط 10 درصد کاهش دهیم با مقدار آبی که صرفه جویی شده
خواهیم توانست مصرف شرب جمعیتی تا دو برابر جمعیت کنونی جهان را تامین کنیم. آب اولین و اساسی ترین عامل برای
تولید محصولات کشاورزی است. با توجه به اینکه منابع آبی در کشورمان محدود است لذا ضروری است که برنامه
ریزی دقیقی برای استفاده بهینه از منابع آبی موجود در کشور برای کشاورزی که قسمت عمده منابع آبی را به خود
اختصاص داده است صورت گیرد. کشت برنج در شرایط عمق های آبی مختلف منجر به ایجاد تغییرات فیزیولوژیکی و
موفولوژیکی در گیاه می گردد. محیط رشد برای برنج دارای شرایط خاص است و بصورت غرقابی می باشد.
بنابراین اهمیت و ارزش آب برای تولید برنج کاملا محسوس می باشد. لذا علاوه بر مرحله داشت که بصورت غرقابی نگه
داشته می شود مقدار زیادی آب نیز جهت آماده سازی زمین برای نشا کاری استفاده شده و همچنین مقدار زیادی نیز در
خزانه برای رشد نشاها مصرف می گردد. با این اوصاف جهت مصرف بهینه آب برای برنج با توجه به مصرف بیش از
اندازه آب برای آبیاری ضرورت دارد که نیاز آبی برای برنج را به دقت برآورد کرد. غرقاب کردن زیاد باعث افزایش
ارتفاع نشاها و کم شدن رشد ریشه آنها می گردد زیرا هوای موجود در خاک کم می شود. این نشاهای بلند زمانی که نشا
کاری شوند به آسانی صدمه می بینند. طی بررسی هایی که محققان در خصوص مقدار آب مصرفی در نقاط مختلف کشور
در برنج انجام دادند نتیجه گیری کردند که استان های گیلان و مازندران نیاز خالص آب آبیاری شان کمتر از سایر نقاط
کشور می باشد.